– Šta je za Vas medijska pismenost i koliko je ona danas važna?
Medijska i informaciona pismenost je ključna veština 21 veka, u kom većina građana i građanki, naročito mladih, informacije dobija iz onlajn izvora, pre svega društvenih mreža. Internet i društvene mreže doneli su mnogo mogućnosti i zaista su vrlo važni za slobodu informisanja i izražavanja, ali, doneli su i niz izazova, poput širenja dezinformacija i govora mržnje. Ima različitih definicija medijske pismenosti, mi volimo da medijsku i informacionu pismenost definišemo kao veštine kritičkog razumevanja medijskih sadržaja, veštine pronalaženja informacija i proizvodnje medijskih sadržaja koje je, opet, ključno za aktivno, građansko učešće. Kombinacija ovih veština pomaže građanima da praktikuju svoju slobodu informisanja i izražavanja, koje su naročito važne kada je sloboda medija ugrožena. Sve je ovo važno pre svega zato što samo dobro informisani građani mogu da donose informisane odluke i aktivno učestvuju u građanskom društvu.
Društvene mreže jesu jako korisne, ali je važno da korisnici razumeju kako one funkcionišu. To nije samo način da ostanete u kontaktu sa porodicom i prijateljima, korisnici na mrežama poklanjaju IT kompanijama a time i oglašivačima svoje podatke na osnovu čega oni mogu vrlo precizno da ih ciljaju reklamama. Takođe, algoritmi društvenih mreža rade tako da nas izlažu mišljenjima koja su slična našim i time onemogićavaju da vidimo kako različiti ljudi razmišljaju o istim temama – što je opet štetno za otvoreno, građansko društvo.
– Kako u savremenom digitalnom svetu razlikujete istine od laži?
Mislim da je pitanje kompleksnije od toga. Verujem da često nije samo u pitanju istina i laž već mnogo nijansi manipulacija koje su između toga. Zbog toga ja više volim da govorim o dezinformacijama i manipulacijama jer mnogo bolje opisuje ono što se svakodnevno dešava oko nas. Raznovrsnost izvora informisanja je jako važna, i to ne samo iz mejnstrim medija. Internet nam zaista daje mnogo mogućnosti, pa time i da iz raznovrsnih izvora i koristeći razne alate proverimo infomacije, fotografije, video zapise… a to bi medijski pismeni građani trebalo da koriste makar u temama koje su im od naročitog interesa.
Medijski opismenjeni građani/ke razvijaju veštine koje im pomažu da prepoznaju mehanizme medijske i marketinske manipulacije, da pronađu objektivne i alternativne izvore informisanja, da provere informacije, da prepoznaju i razlikuju govor mržnje od slobode izražavanja, kao i da znaju kako da reaguju na njega.
– Koliko su lažne vesti ozbiljan problem za mlade?
Razne manipulacije informacijama su zaista ozbiljan problem i to ne samo u Srbiji, gde je medijska pismenost tek na svom začetku, već i u mnogo zrelijim demokratijama. Govorilo se o uticaju lažnih vesti na izbore u Americi kada je izabran predsednik Tramp kao i uticaju izmanipulisanih informacija na Bregzitu. Ipak, razlika je upravo u toj zrelijoj demokratiji i zato mi zagovaramo da medijska i informaciona pismenost uđe u školski sistem i to što ranije, već u prvim razredima osnovne škole.
Važno je napomenuti i da istraživanja pokazuju da odrastlima podjednako fali veština medijske pismenosti kao i mladima, dakle to je problem svih starosnih grupa- celog društva. Mislim da lažne vesti nisu ništa novo ali im online mediji daju novu, efektivnu, platformu. U demokratskom društvu važno je da građanke i građani, bilo koje starosne grupe, imaju objektivnu informaciju iz koje mogu da donose informisane odluke.
Kada je o mladima reč, ima i drugih važnih izazova. Istraživanje o mladima Krovne Organizacije Mladih Srbije, koji je naš partner na projektu MLADI a koji se bavi medijskom i digitalnom pismenošču mladih, pokazuje da je 63% mladih u 2018 bilo izloženo digitalnom nasilju. To je zabrinjavajuće visoka brojka koja još jednom potvrđuje zašto je važno da mladi ne samo umeju da koriste digitalne medije nego i da razumeju šta je nasilje, govor mržnje itd. ali i kako mogu da se od toga zaštite.
– Kako treba pristupiti medijskom obrazovanju dece? Kako se suočavate sa ovim izazovom na ličnom primeru?
Smatram da je jako važno početi sa medijskim obrazovanjem jako rano, jer se i deca rano susreću sa medijima. Deca dobijaju telefone i tablete i pre nego što počnu da govore i zato je zaista važna edukacija roditelja kako bi se podigla svest o tome kako digitalni mediji utiču na razvoj njihove dece. Oni koji su trenutno roditelji dece školskog uzrasta uglavnom su takozvane ‘digitalne pridošlice’ dok njihova deca rastu kao ‘digitalni urođenici’ jer su se rodili i rastu u digitalnom dobu. Tu nastaje mali jaz gde deca često znaju više od svojih roditelja pa je i roditeljima teško da imaju važnu edukativnu ulogu.
Deca mahom znaju da koriste digitalne medije vrlo rano, ali nedostaje svesti o njihovom uticaju na razvoj dece, o svim opasnostima, o zaštiti privatnosti na internet, zaštiti od nasilja i slično ….
Moja deca su još mala i moj je izazov samo u tome koliko minuta dnevno dozvoliti crtane filmove. Iako su oni ‘digitalni urođenici’ vreme radije provodimo u parku nego na jutjubu.
– Da li medijsku pismenost treba uvesti kao školski predmet?
Postoji dilema da li medijska i informaciona pismenost treba da bude zaseban predment ili deo svih predmeta- pristup učenju. Ja bih rekla da je i jedno i drugo važno. Kritičko promišljanje informacija, pa i školskih udžbenika, je važno za razumevanje sveta u kome živimo i takav pristup može pomoći razvoju takozvane funkcionalne pismenosti. Medijska pismenost kao predmet takođe je vrlo važna jer je u situaciji gde su medijske slobode ugrožene a informacije koje dobijamo iz medija često jednostrane jako je važno da mladi ljudi nauče da kritički pristupaju informacijama koje dobiju u medijima, da umeju da ih provere ali i da pronalaze informacije koje u mejnstrim medijima nisu prisutne. Na kraju, interenet je doneo još jednu važnu mogućnost a to je da se građani uključe u proizvodnju medijskih sadržaja, što je način da se uključe u javne debate kao građani demokratskog društva.
Ipak, efikasno uvođenje medijske pismenosti u školski sistem je dugotrajan proces i zato je važna neformalno obrazovanje, kakvo mi radimo kroz projekat MLADI gde treniramo vršnjačke edukatore koji onda to znanje prenose drugim mladim ljudima u svojim lokalnim sredinama.
Ivana Jelača je i menadžerka projekta MLADI koji se bavi osnaživanjem i podsticanjem omladinkog aktivizma koristeći medijsku i digitalnu pismenost.
“Želimo da osnažimo mlade ljude u Srbiji da budu angažovani/e, informisani/e i odgovorni/e demokratski/e građani i građanke tako što ćemo podizati njihovu medijsku i digitalnu pismenost i obezbediti im potrebne alate i kanale da iskažu svoje mišljenje široj publici…”
„Të rriturëve ju mungon aftësia e arsimimit medial si edhe të rinjëve“Ivana Jellaqa, instituti për media dhe shumëllojshmëris – Ballkani perendimor.
- Çfarë është arsimimi medial për ju dhe sa është i rëndësishëm ai sot?
Arsimimi dhe informacioni medial është një aftësi kryesore e shekullit XXI, në të cilën shumica e qytetarëve, veçanërisht të rinjtë, marrin informacione nga burimet në internet, kryesisht rrjetet sociale. Interneti dhe rrjetet sociale kanë siguruar shumë mundësi dhe në të vërtetë janë shumë të rëndësishme për lirinë e informacionit dhe shprehjes, por ato gjithashtu kanë sjellë një sërë sfidash, siç janë përhapja e dezinformatave dhe gjuhës së urrejtjes. Ekzistojnë përkufizime të ndryshme të arsimimit mediatik, neve na pëlqen të përcaktojmë arsimimin e mediave dhe informacionit si aftësi të të kuptuarit kritik të përmbajtjes së mediave, aftësia për të gjetur informacione dhe prodhimi i përmbajtjes së mediave, që është, përsëri, thelbësore për pjesëmarrjen aktive, qytetare. Kombinimi i këtyre aftësive ndihmon qytetarët të praktikojnë lirinë e tyre të informimit dhe shprehjes, e cila është veçanërisht e rëndësishme kur kërcënohet liria e mediave. E gjithë kjo është e rëndësishme, mbi të gjitha, sepse vetëm qytetarët e informuar mund të marrin vendime të informuara dhe të marrin pjesë aktive në shoqërinë civile.
Rrjetet sociale janë shumë të dobishme, por është e rëndësishme që përdoruesit të kuptojnë se si funksionojnë. Nuk është vetëm një mënyrë për të mbajtur kontakte me familjen dhe miqtë, përdoruesit në rrjetet dhurojn IT kompanitë dhe me këtë reklamuesve të dhënat e veta mbi bazën e të cilave ata mund të jenë në shënjestërt të reklamimit. Gjithashtu, algoritmet e rrjeteve sociale punojnë për të na ekspozuar ndaj opinioneve që janë të ngjashme me tonat dhe kështu e bëjnë të pamundur për ne të shohim se si njerëz të ndryshëm mendojnë për të njëjtat tema – gjë që është përsëri e dëmshme për një shoqërinë civile të hapur.
- Si i dalloni të vërtetat nga gënjeshtrat në botën e sotme digjitale?
Unë mendoj se pyetja është më komplekse . Unë besoj se shpesh nuk bëhet fjalë për të vërtetën dhe gënjeshtrën, por nuancat e shumta të manipulimeve që janë në mes. Kjo është arsyeja pse unë preferoj të flas për dezinformata dhe manipulime pasi përshkruajn shumë më mirë atë që po ndodh përreth nesh çdo ditë. Shumëllojshmëria e burimeve të informacionit është shumë i rëndësishëm, jo vetëm nga media kryesore. Interneti me të vërtetë na jep shumë mundësi, kështu që nga burimet e ndryshme duke përdorur mjete të ndryshme ne mund të kontrollojmë informacionet, fotot, videot … dhe kjo duhet të përdoret nga qytetarët e arsimuar për media, të paktën në tema që kanë interes të veçantë për ta.
Qytetarët e arsimuar medial zhvillojnë aftësi që i ndihmojnë ata ti njohin mekanizmat e manipulimit të mediave dhe marketingut, të gjejnë burime objektive dhe alternative të informacionit, të verifikojnë informacionin, të njohin dhe të dallojnë gjuhën e urrejtjes nga liria e shprehjes dhe të dinë si t’i përgjigjen asaj.
Sa janë lajmet e pavërteta problem serioz për të rinjtë?
Manipulime të ndryshme të informacionit janë vërtet një problem serioz, jo vetëm në Serbi, ku është arsimimi medial në fillimet e tij, por edhe në demokraci shumë më të pjekura. Ishte folur për ndikimin e lajmeve të pavërteta në zgjedhjet në Amerik kur u zgjodh Presidenti Trump, si dhe ndikimin e informacionit të manipuluar në Bregzit. – Sidoqoftë, ndryshimi është pikërisht në këtë demokraci më të pjekur, kjo është arsyeja pse ne avokojmë që arsimimi medial dhe informacionit të hyjnë në sistemin shkollor, dhe që sa më shpejt që të jetë e mundur, tashmë në klasat e para të shkollës fillore.
Është e rëndësishme të theksohet se studimet tregojnë se të rriturve ju mungonë aftësitë në mënyrë të barabartë arsimimi medial dhe të rinjve , kështu që është një problem i të gjitha grup moshave ,gjithë shoqërisë. Unë mendoj se lajmet e pa vërteta nuk janë diçka e re, por mediat online u jep atyre një platformë të re, efektive. Në një shoqëri demokratike, është e rëndësishme që qytetarët e çdo grup moshe të kenë informacione objektive nga të cilat mund të marrin vendime të informuara.
Kur bëhet fjalë për të rinjtë, ka edhe sfida të tjera të rëndësishme. Hulumtimet rreth Organizatës së kulmeve të Rinisë së Serbisë, partneri ynë në projektin Të Rinjët, i cili merret me arsimim medial dhe digjital të të rinjve, tregon se 63% e të rinjve në 2018 ishin të ekspozuar ndaj dhunës digjitale. Kjo është një shifër shqetësuese mjaft e lartë, duke konfirmuar edhe një herë pse është e rëndësishme për të rinjtë jo vetëm që të jenë në gjendje të përdorin media digjitale, por edhe të kuptojnë se çfarë është dhuna, gjuha e urrejtjes, etj. por edhe si mund ta mbrohen prej saj.
– Si duhet t’i qasemi arsimit për mediat e fëmijëve? Si e përballoni këtë sfidë në një shembull personal?
Unë mendoj se është shumë e rëndësishme të fillohet edukimi për media shumë herët, sepse fëmijët hasin herët në të. Fëmijët marrin telefonat dhe tableta para se të fillojnë të flasin, dhe kjo është arsyeja pse është me të vërtetë e rëndësishme të edukohen prindërit për të rritur ndërgjegjësimin se si media digjitale ndikon në zhvillimin e fëmijëve të tyre. Ata që aktualisht janë prindër të fëmijëve në moshë shkollore janë kryesisht të ashtuquajturat ‘të ardhurit digjitalë’ deri sa fëmijët e tyre rriten sikur të jenë ‘vendas digjitalë’ sepse ata kanë lindur dhe rriten në epokën digjitale. Kjo krijon një hendek të vogël ku fëmijët shpesh dinë më shumë sesa prindërit e tyre, dhe është e vështirë për prindërit të kenë një rol të rëndësishëm arsimor.
Fëmijët kryesisht dinë të përdorin mediat digjitale shumë herët, por kanë mungesë të vetëdijes për ndikimin e tyre në zhvillimin e fëmijëve, për të gjitha rreziqet, për mbrojtjen e intimitetit në internet, mbrojtjen e tyre nga dhuna etj
Fëmijët e mi janë akoma të rinj dhe sfida ime është vetëm sa minuta në ditë të ju lejoj filmat vizatimor . Edhe pse ata janë „vendas digjitalë ’, ne kalojmë më shumë kohë në park sesa në YouTube.
- A duhet të futet arsimimi medial si lëndë shkollore?
Ekziston një dilemë nëse arsimimi medial dhe informacionit duhet të jenë një lënd në vete ose pjesë e të gjitha lëndëve – qasje në mësim. Unë do të thoja që të dy janë të rëndësishme. Pasqyrimi kritik mbi informacionin, përfshirë librat shkollorë, është i rëndësishëm për të kuptuar botën në të cilën jetojmë dhe një qasje e tillë mund të ndihmojë në zhvillimin e të ashtuquajturës arsimim funksional. Literatura e mediave si lëndë është gjithashtu shumë e rëndësishme sepse në një situatë kur liritë e mediave komprometohen dhe informacionet që marrim nga media shpesh janë të njëanshme, është shumë e rëndësishme që të rinjtë të mësojnë të përdorin në mënyrë kritike informacionin që marrin në media, të jenë në gjendje të kontrollojnë dhe të gjejnë informacione që nuk janë të pranishme në median kryesore. Së fundi, interenet ka sjellur një tjetër opsion të rëndësishëm që është për të angazhuar qytetarët në prodhimin e përmbajtjes së medias, e cila është një mënyrë për t’u angazhuar në debatin publik si qytetarë të një shoqërie demokratike.
Sidoqoftë, futja efektive e arsimimit mediatil në sistemin shkollor është një proces afatgjatë, kjo është arsyeja pse arsimi joformal është i rëndësishëm, siç bëjmë përmes projektit RINIA, ku ne trainojmë edukatorë bashkëmoshatarë, të cilët më pas i kalojnë këto njohuri të rinjve të tjerë në komunitetet e tyre lokale.
Ivana Jelaqa është gjithashtu menaxherja e projektit RINIA , i cili merret me fuqizimin dhe inkurajimin e aktivizmit të të rinjve duke përdorur arsimimin medial dhe digjitale.
„Ne duam t’i fuqizojmë të rinjtë në Serbi që të jenë të angazhuar, të informuar dhe të përgjegjshëm qytetarë demokratikë kështu qe do rrisim arsimimin medial dhe digjital dhe t’u sigurojmë atyre mjetet dhe kanalet që u duhen për të shprehur mendimet e tyre para një audiencë më të gjerë …“
Projekti „Njihuni me të vërtetën“ është bashkëfinancuar nga buxheti i Republikës së Serbisë – Ministria e Kulturës dhe Informacionit. Qëndrimet e shprehura në një projekt mediatik të mbështetur nuk shprehin qëndrimet e organit i cili ka dhënë fondet.
