BOJAN DŽODAN je fotograf, digitalni, vizuelni umetnik, istraživač, novinar a možemo slobodno i jednostavno reći, svestrani analitičar današnjice. Autor bloga Paralaksa.
Paralaksa – Priče iz nauke, umetnosti i religije koje menjaju naše shvatanje stvarnosti. Paralakse kao forme pisanog izraza svojom jednostavnom i kratkom činjenicom, pomeraju kontekst onoga o čemu govore i menjaju shvatanje stvarnosti u kojoj se nalazimo.
– Šta je za Vas medijska pismenost i koliko je ona danas važna?
Breht je tvrdio da je najgori vid nepismenosti politička nepismenost jer društvo u kome preovladava politička nepismenost nije sposobno da donosi odluke u svoju korist. Medijska pismenost je preduslov za političku pismenost, ali ona je u svojoj osnovi i naša sposobnost da razlikujemo propagandu od informisanja odnosno istinu od laži. Današnja borba u razdvajanju istine od laži i njihovom ispravnom imenovanju može se posmatrati i kao moderna borba između dobra i zla u kome zlo pobeđuje kada istina i laž nisu dovoljno jasno razdvojene, jer takvo stanje u krajnjoj instanci vodi do sukoba u društvu, nasilja i ratova.
– Kako u savremenom digitalnom svetu razlikujete istine od laži?
Savremeni digitalni svet se u kontekstu problema razlikovanja istine od laži naziva često i svetom postistine. Termin postistine se pripisuje američko-srpskom scenaristi rođenom u Užicu Stojanu Tešiću koji je prvi put upotrebljen u njegovom eseju The Nation iz 1992. godine. Kroz ovaj termin on je pokušao da osvesti problem savremenog društva u kome više nije bitno ono što znamo koliko ono u šta verujemo. Odnosno, oni koji donose odluke u društvu ne ulažu svoje napore da društvo informišu i svojom argumentacijom obezbede sebi podršku već to pokušavaju postići manipulišući osećanjima koje u tom društvu izazivaju.
U kakofoniji koja se stvara borbom medija da kanališe naša osećanja bez odgovarajuće informisanosti naizgled je teško izboriti se da dopremo do istine. Recept koji vodi ka istini, iako zahteva dozu discipline, mnogo je jednostavniji nego što se može očekivati. Radi se o tome da se kritički pristupa različitim medijima, i informacije se uvek preispituju iz što različitijih izvora. Uz dovoljno strpljena vrlo jasno se u šumi medija izdvajaju oni koji se bave propagandom, a koje prepoznamo po tome što često šire neistine, spekulacije ili nestručno i neprofesionalno izveštavaju. Takvo posmatranje medija, sankcionisanje i ignorisanje onih koji izgube naše poverenje trebalo bi da predstavlja stvar higijene svakog medijski pismenog člana društva.
– Koliko su lažne vesti ozbiljan problem za mlade?
Iako imamo manje ili više jasnu predstavu o tome kako gledanje pornografije ili nasilja od strane maloletnih lica može negativno uticati na razvoj njihove ličnosti, deluje kao da potcenjujemo uticaj koji tabloidizacija može imati kako na mlade tako i na zrele pripadnike društva. Iako je oznakom tabloid za nekog medijski pismenog odmah jasno da je to medij na koji se ne možemo osloniti u svrhu kvalitetnog informisanja, kod mladih je moguće da će ih pristupačan i ležeran stav obraćanja koji koriste tabloidi privuću i time uvući u sistem u kome će ostati loše informisan. Konzumiranje takvih medija, osim loše informisanosti dovodi i do onoga što je možda i najopasnije, štetno utiče na jezik zajednice stvarajući milje u kome se on koristi na najsiromašniji i najbanalniji mogući način. Sve to zajedno vodi ka formiranju ličnosti koju možemo nazvati medijski nepismenom odnosno nesposobnom da donosi zdrave odluke u korist društva, na šta se jasno nadovezuje misao nemačkog sociologa Jirgena Habermasa “Demokratija postistine nije više demokratija”.
– Kako treba pristupiti medijskom obrazovanju dece? Kako se suočavate sa ovim izazovom na ličnom primeru?
Jedan od poriva za pokretanje bloga Paralaksa jeste upravo bila ideja da se na medijskoj sceni koja je sve više tabloidna doprinese kvalitetnim sadržajem i plasiranjem interesantnih priča iz kulture, umetnosti, nauke. Iako se bavimo temama koje za cilj imaju popularizaciju nauke u društvu i naučnu pismenosti, osnov je opet u medijskoj pismenosti. Za svaku naučnu priču radimo ozbiljno istraživanje kako bismo jasno razdvojili istinu od laži, propagande, teorije zavera, senzacionalizma… Jedna od najvećih klopki u koju se lako upada kada se bavi ovakvim temama jeste senzacionalizam. Više ili manje blagim odstupanjem od naučnih činjenica proizvode se priče koje mogu biti primamljivije za publiku. Svesni smo štete koju bi na taj način činili zajednici koju okupljamo, odnosno publici koja nas prati i trudimo se da priče koje sa njima delimo pre svega budu zasnovane na ozbiljnim činjenicama. Publika takav odnos poštuje ostajući odana našem mediju i znajući da može da se osloni na informacije koje plasiramo.
– Da li medijsku pismenost treba uvesti kao školski predmet?
Dok sam se školovao vladalo je uverenje da će nas predmeti kao što su logika, matematika, filozofija, naučiti da kritički razmišljamo. Čak i ukoliko me je škola naučila da razmišljam kritički to definitivno nije bilo dovoljno da se smatram medijski pismenim, jer posle završene srednje škole sa odličnim uspehom imao sam veliki problem da razumem medijsku scenu. Nisam bio pripremljen da prepoznam suptilne mehanizme sa kojima mediji manipulišu činjenicama onemogućavajući mi da izgradim sliku društva u kome živim. Medijska pismenost kao poseban školski predmet ili u okviru predmeta građanskog prava je odlična ideja sa kojom bi se mladi mogli pripremiti za aktivnu i odgovornu ulogu u svom društvu koji svojim aktivnostima i odlukama doprinose razvoju društva.
„Arsimimi medial është një parakusht për arsimim politikë“ – Bojan Gjodan, artist digjital
Bojan Gjodan është fotograf, dixhital, artist vizual, studiues, gazetar dhe mund të themi lirshëm dhe thjeshtë, një analist i gjithanshëm i ditëve të sotme. Autor i blogut Paralaks.
Paralaksa – Tregime nga shkenca, arti dhe feja që ndryshojnë të kuptuarit tonë për realitetin. Paralaksat, si forma të të shprehurit me shkrim, nga fakti i tyre i thjeshtë dhe konciz, zhvendosin kontekstin e asaj për të cilën flasin dhe ndryshojnë të kuptuarit e realitetit në të cilin jemi.
-Cfarë është arsimimi mediatik për ju dhe sa është i rëndësishme sot?
Breht argumentoi që lloji më i dobët i analfabetizmit është analfabetizmi politik sepse shoqëria në të cilën mbizotëron analfabetizmi politik është e paaftë të marrë vendime në favor të saj. Arsimimi medial është një parakusht për arsimim politik, por ajo është në thelb dhe aftësinë tonë për të dalluar propagandë nga informacioni që është e vërteta nga gënjeshtra. Lufta e sotme në ndarjen e së vërtetës nga gënjeshtrat dhe emërtimi i tyre si duhet mund të shihet edhe si një luftë moderne midis së mirës dhe së keqes, në të cilën fiton e keqja kur e vërteta dhe e pavërteta nuk ndahen aq sa duhet, sepse një situatë e tillë përfundimisht çon në konflikt në shoqëri, dhunë dhe luftëra .
- Si i dalloni të vërtetat nga gënjeshtrat në botën e sotme digjitale?
Në kontekstin e problemit të dallimit të së vërtetës nga gënjeshtrat, bota moderne digjitale shpesh quhet bota e së vërtetës. Termi i vërtetë i atribuohet skenaristit amerikano-serb të lindur në Uzhic, Stojan Tesiq, i cili u përdor për herë të parë në esenë e tij The Nation më 1992. Përmes këtij termi ai u përpoq të nxirrte në dritë problemin e një shoqërie moderne në të cilën ajo që ne dimë nuk ka rëndësi aq sa ajo në të cilën besojmë. Kjo do të thotë, vendimmarrësit në shoqëri nuk bëjnë përpjekjet e tyre për të informuar shoqërinë dhe ofrojnë mbështetje për veten e tyre me argumentim, por përpiqen ta arrijnë këtë duke manipuluar ndjenjat që shkaktojnë në atë shoqëri.
Në kakofoninë e krijuar nga lufta e mediave për të kanalizuar ndjenjat tona pa u informuar siç duhet, është në dukje e vështirë të luftosh për të arritur të vërtetën. Receta që të çon drejt së vërtetës, ndërsa kërkon një dozë disipline, është shumë më e thjeshtë nga sa mund të presim. Bëhet fjalë për një qasje kritike ndaj mediave të ndryshme dhe informacioni gjithmonë shqyrtohet nga sa më shumë burime të ndryshme të jetë e mundur. Me mjaft durim, mediat e propagandës veçohen shumë qartë, të cilat ne i njohim duke përhapur shpesh gënjeshtra , spekulime ose raportime joprofesionale. Një vëzhgim i tillë i mediave, sanksionimi dhe injorimi i atyre që humbasin besimin tonë, duhet të jetë çështje higjiene për çdo anëtar të shkolluar të shoqërisë mediale.
– Sa janë lajmet e pavërteta problem serioz për të rinjtë?
Megjithëse kemi një ide pak a shumë të qartë se si shikimi i pornografisë ose dhuna nga të miturit mund të ndikojë negativisht në zhvillimin e personalitetit të tyre, duket se ne nënvlerësojmë ndikimin që mund të ketë tabloidizimi si tek anëtarët e rinj ashtu edhe në moshat e pjekura të shoqërisë.Edhe pse etiketa e tabloidit për një të arsimuar medial e bën të qartë menjëherë se është një medium në të cilin nuk mund të mbështetemi për qëllime të informacionit cilësor, është e mundur për të rinjtë që qëndrimi i arritshëm dhe i mbrojtur i përdorimit të tabloideve do t’i tërheqë ata dhe kështu i tërheq ato në një sistem ku ata do të mbesin keq të informuar. Konsumimi i mediave të tilla, përveç që janë informuar dobët, çon në atë që mund të jetë më e rrezikshme, duke dëmtuar gjuhën e komunitetit, duke krijuar milje në të cilat përdoret në mënyrën më të varfër dhe më banale të mundshme. Së bashku, kjo çon në formimin e një personaliteti që ne mund ta quajmë si analfabetë të mediave, ose të paafta për të marrë vendime të shëndosha në dobi të shoqërisë, e cila plotësohet qartë nga mendimi i sociologut gjerman Jirgen Habermas „Demokracia nuk është me të vërtetë më një demokraci“.
- Si duhet t’i qasemi arsimit për mediat e fëmijëve? Si e përballoni këtë sfidë në një shembull personal?
Një nga nxitja për lansimin e blogut Paralaksa ishte ideja për të kontribuar në skenën mediatike që gjithnjë e më shumë është tabloid me përmbajtje cilësore duke treguar histori interesante në fushat e kulturës, artit dhe shkencës. Edhe pse kemi të bëjmë me tema që synojnë të popullarizojnë shkencën në shoqëri dhe letërsinë shkencore, baza është përsëri në arsimimin medial. Për çdo histori shkencore, ne bëjmë hulumtime serioze për të ndarë qartë të vërtetën nga gënjeshtrat, propagandën, sensacionalizmin … Një nga pengesat më të mëdha ku mund të bjerë lehtësisht kur merren me tema të tilla është sensacionalizmi. Pak a shumë një largim i vogël nga faktet shkencore prodhon histori që mund të jenë më imponuese për audiencën. Ne jemi të vetëdijshëm për dëmin që do t’i bëhej komunitetit që mbledhim, domethënë, përpublikun që na ndjek, ne përpiqemi t’i bëjmë tregimet që i ndajmë me ta, bazuar kryesisht në fakte serioze. Audienca e respekton një marrëdhënie të tillë duke i qëndruar besnike mediumit tonë dhe duke e ditur se mund të mbështetet në informacionin që shpërndajmë ne.
- A duhet të futet arsimimi medial si lëndë shkollore?
Derisa isha duke u shkolluar, ekzistonte një besim se lëndë të tilla si logjika, matematika, filozofia do të na mësonin të mendonim në mënyrë kritike. Edhe sikur shkolla të më mësonte të mendoja në mënyrë kritike, nuk do të ishte padyshim e mjaftueshme ta konsideroja veten të arsimuar mediatik, sepse pas shkollës së mesme kisha një problem të madh me të kuptuar skenën e mediave . Nuk isha i gatshëm të njoh mekanizmat delikatë me të cilët media manipulon faktet duke më penguar të ndërtoj një imazh të shoqërisë në të cilën unë jetoj.Arsimimi medial si lëndë e veçantë shkollore ose brenda lëndës së së drejtës civile është një ide e shkëlqyeshme me të cilën të rinjtë mund të përgatiteshin për një rol aktiv dhe të përgjegjshëm në shoqërinë e tyre, duke kontribuar në zhvillimin e shoqërisë përmes veprimtarive dhe vendimeve të tyre.
Projekti „Njihuni me të vërtetën“ është bashkëfinancuar nga buxheti i Republikës së Serbisë – Ministria e Kulturës dhe Informacionit. Qëndrimet e shprehura në një projekt mediatik të mbështetur nuk shprehin qëndrimet e organit i cili ka dhënë fondet.
